کد مطلب:31658 شنبه 1 فروردين 1394 آمار بازدید:22

گنجینه پرسمان » اعتقادات

در پاسخهاي قبلي گفتهايد كه تفاوت در اعطأ بر اساس لياقت و شايستگي است و اين عين عدالت است، با توجه به اين كه لياقت و شايستگي را نيز خدا ميدهد ـ مثلاً به بعضي عقل كم و به بعضي عقل زياد ـ ميدهد عدالت خدا چگونه تبيين ميشود؟

پرسشگر محترم، عدالت خدا در دو حوزه قابل بررسي است; يكي در بخششهاي ابتدايي و ديگري در محاسبه اعمال و اعطاي پاداش و جزاي اعمال، مورد دوّم محل پرسش نيست و درباره بخش نخست موارد زير قابل بيان است:

1. در بخششهاي ابتدايي واضح است كه هيچ كس از خدا طلب كار نيست و حقي بر گردن خدا ندارد، به عبارت ديگر هنگامي كه سؤال از علت عدم اعطاي شايستگي به كسي ميشود پرسش از ظلم خدا بر بنده نيست بلكه مفهوم سؤال چنين است كه عدم رعايت تساوي بين بندگان چگونه با حكمت و رحمت خدا سازگار است؟

2. بخششهاي ابتدايي خداوند، معيار ارزش نهايي نيست، بلكه نعمت و نقمت هر دو ابزار آزمايش هستند; وَ نَبْلُوكُم بِالشَّرِّ وَ الْخَيْرِ فِتْنَةً(انبيأ،35) و يا: فَأَمَّا الاْ سًِنسَـَنُ إِذَا مَا ابْتَلَغهُ رَبُّهُو فَأَكْرَمَهُو وَ نَعَّمَه...(فجر،15)در اين آيات سوره فجر خداوند تصريح ميكند كه وقتي انسان مورد امتحان و آزمايش واقع ميشود و به او نعمت داده شده و در ظاهر گرامي داشته ميشود خيال ميكند كه واقعاً ارزشمند و گرامي است و هنگامي نيز كه به سبب آزمايش، روزيش محدود ميگردد فكر ميكند كه خدا او را خوار كرده و پست است در حالي كه در هر دو مورد اشتباه فكر ميكند: بنابراين اين سؤال كه چرا خداوند به برخي عقل زياد و به برخي عقل كم داده است؟ تبديل ميشود به اين سوال كه چرا خداوند برخي را با عقل زياد و برخي را با عقل كم امتحان ميكند؟. همچنين لازم است توجه شود كه بر اساس روايات هر چه قدر عقل انسان بيشتر باشد به همان ميزان محاسبه كارهاي او در قيامت دقيقتر صورت ميگيرد و اغماض كمتري نسبت به وي صورت ميگيرد.( كافي، ثقة الاسلام كليني، ج 1، ص 47، باب لزوم الحجة علي العاقل و تشديد الامر عليه، دارالكتب الاسلامية، تهران، 1365،.'û ش / بحارالانوار، علامه مجلسي;، ج 1، ص 105، باب احتجاج اللّه علي الناس بالعقل و انه يحاسبهم علي قدر عقولهم، مؤسسة الوفأ، بيروت.) و يا اين كه بر پايه روايات، از شخص ناآگاه 70 گناه بخشيده ميشود قبل از اين كه از عالم گناهي بخشيده شود.(كافي، همان.) چنان چه با اين ديدگاه به مواهب خدا توجه شود، استعدادها و شايستگيها نيز ابزار آزمايش (و رشد انسان از راه انتخاب خود او) ميباشند، و چه بسيار بودهاند افرادي در تاريخ كه با استفاده نابهجا از استعدادهاي خويش راه جهنم را در پيش گرفتهاند.

3. وجود تفاوتها و اختلافها براي جامعه انساني ضروري است، اگر خدا همه انسانها را در همه مواهب مساوي قرار ميداد آن وقت چيز ديگري غير از انسان خلق شده بود زيرا ويژگي منحصر به فرد انسان قدرت انتخاب و اختيار اوست، و وجود تفاوتها است كه زمينه انتخاب و اختيار را فراهم ميكند، لذا، مناسبات اجتماعي و روابط بين مردم همه بر پايه تفاوتها است، قرآن ميفرمايد: وَ رَفَعْنَا بَعْضَهُمْ فَوْقَ بَعْضٍ دَرَجَـَتٍ لِّيَتَّخِذ...;(زخرف،32) گروهي را بر گروه ديگر برتري داديم تا يكديگر را به كار گيرند. فرض كنيد دانش، تواناييهاي فكري و بدني، علاقه انسانها به غذا و پوشاك و مسكن، مشخصات چهره و زبان مورد گويش، انگيزه زندگي كردن و... در همه انسانها يكسان بود; در اين صورت جامعه انساني چيزي مشابه جامعه مورچگان و موريانهها ميشد. با اين توضيحات، جواب پرسش بند 1 ـ مبني بر حكمتِ عدم تساوي در اعطاي استعدادها و شايستگيها ـ روشن ميشود.

4. در عين حال، قانون الهي مبني بر درج تفاوت بين انسانها، در پارهاي از موارد، از مجراي اراده انسانها تحقق مييابد و تا حدي انسانها در چگونگي ايجاد تفاوتها مؤثر هستند. مثلاً ـ با توجه به روايات ـ انجام برخي از امور توسط والدين موجب كم عقلي و يا ايجاد پارهاي از شايستگيهاي ديگر در فرزندان ميشود،(من لا يحضره الفقيه، شيخ صدوق، ج 3، ص 551، انتشارات جامعه مدرسين، قم / وسائل الشيعه، شيخ حر عاملي، ج 21، ص 403 و 467، مؤسسه آل البيت، قم.) حتي طبق برخي از روايات، ممكن است تا كارهاي 70 نسل از پدران و اجداد شخص مؤثر در مواهب خدا به آن شخص باشد(بحارالانوار، همان، ج 13، ص 288، ذيل آيه 82 سوره كهف.)، البته عقاب (و گاهي ثواب) كارهايي كه انسان ميكند به فرزندان نميرسد و مختص به اوست، لكن اين مربوط به جهان آخرت است كه همه كارها قابل جدا شدن از هم و تمييز هستند، اما در اين جهان آثار وضعي عمل از انجام دهندگان آن فراتر ميرود و به فرزندان و انسانهاي ديگر و حتي موجودات ديگر نيز ميرسد زيرا ويژگي جهان ماده تأثير و تأثر امور و ارتباط آنها با يكديگر است. بنابراين بخشي از تفاوت موجود بين انسانها (و از جمله تفاوت در لياقتها و شايستگيها) به سبب اراده و انتخاب خود انسانها ايجاد شده است.

در پايان تذكر اين نكته لازم است كه خيلي از لياقتها و شايستگيهايي كه ما در برخي افراد برجسته مشاهده ميكنيم از مواردي است كه خداوند استعداد و شرايط به دست آوردن آنها را به همه انسانها داده است، ولي بعضي آنها را به فعليت رسانيده و گروهي ديگر از آن غافل بودهاند.